Intervistë me teologun Elmar Salmann
Teologjia sapienciale në sprovën e modernitetit
Elmar Salmann, një murg benediktin gjerman i abacisë Gerleve në Vestfali, është një ikonë e gjallë e teologjisë sapienciale. Gjatë tridhjetë viteve të mësimdhënies në Anselmianum dhe në Gregoriana, u formuan dhjetëra teologë të rinj, të cilët dallohen menjëherë në shkrimet e tyre për nga gjurmët që rrjedhin nga mendimi i tij. Një mendim, po sapiencial, por që spikat edhe për nga origjinaliteti, krijimtaria, ironia dhe shija e pasionuar për paradoksin. Përbërës që e kanë bërë At’ Salmann-in një nga zërat më me autoritet në teologjinë bashkëkohore.
Më 16 maj, shumë nga ish-studentët e tij u mblodhën në sallën kapitullare të Universitetit të Shën Anselmit për të festuar, në një ngjarje të organizuar nga rektori Bernhard Eckerstorfer osb, ditëlindjen e 75-të të At’ Salmann-it, me kontributet e abatit primat benediktin Gregory Polan, të Imzot Armando Matteo, sekretar i Dikasterit për Doktrinën e Fesë dhe të teologes Isabella Bruckner, docente në Shën Anselm me çmimin Rahner 2022.
Në fund të këtij takimi, At’ Salmann pranoi të dialogojë mbi çdo argument me «Osservatore Romano». Ajo që gjatë viteve e ka bërë At’ Salmann-in të vlerësohet veçanërisht në botën akademike dhe teologjike, së bashku me thellësinë dhe origjinalitetin e reflektimeve të tij, është padyshim ngjyra, sa e mprehtë aq edhe e përpunuar dhe ironike, e gjuhës së tij, e cila nuk i mungon as këtij dialogu.
At’ Salmann, tashmë kanë kaluar disa vite që kur jeni tërhequr nga mësimdhënia dhe jeni kthyer në manastirin tuaj, shijon rastet publike. Për këtë arsye jemi kureshtar t’ju pyesim për tri gjëra themelore: si është bota, si është Kisha dhe… si jeni ju?
Teologu buzëqesh përzemërsisht dhe pyet: «…dhe me çfarë radhe të fillojmë?».
Le të fillojmë me botën; një botë që po ndryshon me një shpejtësi dhe thellësi të pazakontë. Mbi të gjitha, shtrojmë pyetjen mbi atë që na duket si ndryshimi më i rëndësishëm, shumë përtej globalizimit apo dixhitalizimit, që është ndryshimi antropologjik. Në një intervistë të fundit për gazetën tonë, kardinali Hollerich tha: «Kam frikë se baritorja jonë i flet një burri dhe një gruaje që nuk ekzistojnë më».
Jam shumë dakord me këtë pohim. Unë do t’ju them më shumë: ne jemi të internuar në një parëndësi totale në botën e sotme perëndimore. Padyshim që ky vështrim është shumë i pjesshëm, porse përpiqem të shoqëroj dhe të kuptoj peripecitë e kohërave që jetojmë, të mutacionit të thellë të shoqërisë dhe do të thosha të “pëlhurës” njerëzore. Do të doja të isha i saktë në këtë pikë: nuk pretendoj të kem të drejtë, por të ofroj perspektiva, të zgjeroj gamën e intuitave tona. Po kthehem pak pas, në fillimet e kontradiktave të kohëve që po kalojmë. Si për një nga regjisorët tuaj të famshëm, më rikthehet kujtimi mbi veten time si i ri në kohën e pushtimit rus të Hungarisë dhe të gjendjes së pafuqishme të Perëndimit në atë rast historik. Dhe më vonë në ’68 ajo kontradikta tjetër historike: të rinjtë çekë që me duar bosh përballeshin me tanket sovjetike në rrugët e Pragës, dhe nga ana tjetër të rinjtë perëndimorë që, përkundrazi, në universitetet evropiane i thurnin lavde Mao Dse Dong-it. Kontradikta që ndonjëherë konvergonin në frymëzim dhe stil. Diversiteti dhe impakti (i munguar?) i botëve të papërputhshme që nuk shikojnë njëra-tjetrën: kjo më ka tërhequr dhe frikësuar gjithmonë. Kështu një yjësi krejtësisht asimetrike në agimin e qëndrimit tim në Romë: pashë një demonstratë të madhe sindikale, një milion njerëz në Piazza San Giovanni kundër heqjes së shkallës së indeksimit të pagave. Isha shumë i shqetësuar, i tronditur nga zelli i skajshëm që demonstruesit shfaqën në mbrojtje të një institucioni që arsyeja e shëndoshë mjaftonte fare mirë për të ndryshuar. Ende nuk e kisha marrë veten nga tronditja dhe pasdite e gjej veten krejt ndryshe pranë Vatikanit. Edhe atje më shtypi një turmë që bërtiste – sigurisht më e vogël dhe më e moderuar – me të njëjtin intensitet. Rasti ishte kushtimi i botës Zojës së Fatimas. Bashkëjetesa e këtyre dy botëve në të njëjtën ditë dhe në të njëjtin qytet më bëri të mendoj. Si fenomenolog u ndjeva i ngacmuar nga këto ngjarje, shpesh i frikësuar, ndonjëherë i gjallëruar, gjithmonë i sfiduar. E shoqërova sezonin madhështor të Koncilit II të Vatikanit me të njëjtën qasje intriguese. Me një vështrim skeptik, ngaqë kur isha i ri nuk i përkisja aq mjedisit kishtar (nuk kam qenë kurrë një ministrant apo katekist), vendosa të studioj teologji vetëm në fund të shkollës së mesme. Dhe të jem i sinqertë, besoj se në këtë zgjedhje, më shumë se vullneti im, ndikoi një nga ato lëvizjet improvizuese dhe paradoksale që Shpirti Shenjt përdor shpesh: ishte ideja e Trinisë që më tërhoqi. Edhe në Kishë vërehej evoluimi i një distonie të dukshme imazhesh: nga figura e rreptë dhe hijerëndë [madhështore], e cila dukej se dilte nga një libër i Thomas Mann, e Piu-t XII në atë të fshatarit babaxhan dhe të shëndoshë të Roncalli-t (kështu e kujtoj ditën e zgjedhjes së tij para televizionit, në tavernë).
Çdo Papë është unik, me stilin e tij. Dhe kjo është padyshim një pasuri. Në fund të fundit, është një histori që u përsërit edhe 10 vjet më parë.
Pikërisht. Kështu është. Këto ndryshime të ritmit janë mjaft të shëndetshme. Këtë e them edhe nga pikëpamja e përvojës sime si murg. Një manastir që ka urti zgjedh gjithmonë një abat që ka karakteristika të kundërta me paraardhësin e tij. Sepse ndryshimi është gjithmonë pozitiv dhe nuk duhet të kesh frikë prej tij. Por le të kthehemi te pyetja fillestare. Cila është veçantia e kohës së sotme në dritën e gjithë këtyre ndryshimeve që kemi përjetuar në 60 vitet e fundit? Më duket se kemi arritur një fund të vijës, një prag, një kufi të stilit të jetesës që njeriu ka ndërmarrë në dekadat e fundit. Është stili i atij që unë e quaj “njeriu demokrat”, që nuk është thjesht një formë politike, por natyra e brendshme e stilit të njeriut bashkëkohor. Njeriu demokrat është ai që demokratizon gjithçka, i cili, duke përfaqësuar një grupim minoritetesh dhe të drejtash që lidhen me të, përfundon përkundrazi duke cenuar themelet e demokracisë, si formë e organizuar e jetës civile. Kështu, për shembull, partitë shkrihen në lëvizje, siç tregohet nga përvojat e Berlusconit ose Cinque Stelle në Itali, Macron dhe En Marche në Francë, Podemos në Spanjë dhe Grünen ose e djathta ekstreme këtu në Gjermani. Ana tjetër e këtij tipari fluid organizativ është shfaqja e “burrave të fortë”: Trump, Erdogan, Morawiecki, Orban, Xi Ping, vetëm për të përmendur disa. Domethënë, njeriu demokrat në të njëjtën kohë e plotëson, por edhe e konsumon dhe e shkatërron rendin demokratik. Në vitet ‘90 të shekullit të kaluar besohej se demokracia e të drejtave ishte atu në politikë, por kjo ide vetëm ka lindur një kulturë të shënuar nga manikeizmi, që ka dëmtuar demokracinë. Dhe jo vetëm, sepse ky manikeizëm që lindi mes partive dhe brenda partive u shtri më pas në kulturë dhe shoqëri duke shkaktuar atë polarizim global që është vula e vërtetë e kohëve tona. Një manikeizëm dhe një polarizim, i cili ka infektuar edhe ipeshkvijtë dhe Kishën. Nuk është rastësi që tendenca drejt totalitarizmit përshkon një pjesë të madhe të botës, pavarësisht nga kushtet e ndryshme historike dhe sociale. Më habit – dhe më konfirmon – rasti i Izraelit, i cili është paradigmatik i këtij fenomeni: e vetmja demokraci në Lindjen e Mesme, e cila megjithatë rrezikon të shpërthejë përballë shtysave të bashkuara të polarizimit dhe autoritarizmit. Jemi përballë një fenomeni planetar, i cili si i tillë duhet të na interpelojë seriozisht. Dhe të shtrojmë pyetjen sesi njeriu demokratik mund të ndryshojë perspektivën dhe të rindërtojë një formë institucionale të bazuar në përfaqësimin.
E njëjta dikotomi përshkon religjionin: ne jemi agnostikë dhe shpirtërorë. Dy rreziqet kundër të cilave Papa Françesku na paralajmëron vazhdimisht: neopelagjianizmi dhe neognosticizmi. Prandaj fetaria e përbashkët lëkundet nga sinkretizmi me prirje orientalizuese te rigorizmi fanatik, e kështu me radhë përmes kampionimit shpirtëror prej supermarketi. Edhe këtu shtrohet pyetja se si njeriu, agnostik apo spiritualizues, mund të gjejë një format institucional ku mund të shprehet religjioni. Megjithatë, sot jemi ende në fazën shkatërruese; mendoni për ndërdymjet tashmë mbizotëruese në lidhje me formën ontologjike, juridike dhe të mistershme të sakramenteve. Praktika sakramentale po fundoset. Por çfarë të vëmë në vend të saj? Nuk e dimë. Këto janë probleme serioze për botën dhe për Kishën. Dhe janë probleme serioze edhe për individin “njeri demokrat”. Mendoni për kultin e “shëndetit të madh”, mitin e jetëgjatësisë; jemi ende bij edhe si 70-vjeçarë, siç e përshkruan në mënyrë të kënaqshme Armando Matteo në librat e tij. Jemi të ngopur dhe të këputur, kështu që fjala “shëlbim” na vjen në mendje vetëm një minutë para se të vdesim. Ka një dëshpërim të përhapur pas ekranit, pas perdes së vitalitetit të përhershëm. Miti i fitnesit dhe i rinisë së përjetshme fsheh një ankth ekzistencial, i cili shprehet, për shembull, në debatin për eutanazinë dhe fundin e jetës. Ne e kemi stërmunduar jetën dhe jeta tani po hakmerret. Fakti është se moralizmi ynë kishtar nuk ndihmon për të hyrë në mishin e plagosur të këtij ankthi. E njëjta dinamikë e mendimit vlen edhe për ekologjinë: kemi humbur eskatologjinë dhe tani po e rikuperojmë atë nën maskën e një katastrofe të fajshme. Duam t’i dalim para katastrofës me mjete që nuk do të jenë kurrë të mjaftueshme dhe kjo krijon një përzierje fanatizmi dhe dorëheqjeje zhgënjyese. E njëjta gjë vlen edhe për drejtësinë: njeriu demokrat dëshiron të bëjë drejtësi për secilin individualisht dhe për barazinë e të gjithëve. Por askush nuk mund t’i qëndrojë këtij pretendimi, kësaj dogme të vitit ‘68, që ishte një martesë mes liberalizmit dhe socializmit, dhe na ka zënë ngushtë me natyrën e saj kontradiktore. Dhe përsëri e njëjta gjë vlen edhe për ndjeshmërinë. Një term që në rininë time dukej pothuajse si një ofendim. Ndërsa sot është një imperativ për të qenë i ndjeshëm ndaj ndjeshmërisë së secilit, të çdo pakice dhe kundërpakice. Për të qenë i qartë, është një arritje e madhe e njerëzimit, e cila rrjedh nga një historiografi e re e futur nga shkolla e Frankfurtit dhe nga trauma e Shoah-ut. Por çështja është se sot të gjithë ndihen pakicë dhe viktimë e diçkaje. Me pak fjalë, pakicat kanë fituar, kështu që nuk ka më shumicë: demokracia vetëshkatërrohet për shkak të njeriut demokrat, i cili mburret me përfaqësimin e secilit dhe urren ndërmjetësimin.
Nëse është ky pra vizioni juaj për botën aktuale, duke kaluar te pyetja e dytë, çfarë mund të na thoni: si janë fetë sot, si është Kisha?
Ka një lidhje të ngushtë midis asaj që kam thënë deri tani dhe gjendjes së feve. Nëse në vitet e rinisë sime Kisha institucionale në Perëndim përfaqësonte paradigmën, horizontin e kulturës dhe të politikës – edhe të atyre që e kundërshtonin – sot po bie në mënyrë të pamëshirshme drejt një humnerë. Ishim në kulmin e vlerësimit social, sot konsiderohemi të një rëndësie shumë të ulët, po përfundojmë në harresën e jetës së përditshme.
Papa Françesku e ka theksuar këtë në mënyrë shkoqur. Krishterimi ka mbaruar. Mbase kjo është edhe provanore, sepse na ofron një mundësi pastrimi…
Pikërisht. Papa ka të drejtë. Ne jemi të dënuar ose ndoshta të përfituar nga të qenurit mënjanë. Jemi në kërkim të një praktike tjetër. Por cila? Është e lehtë të thuhet. Vështirë për ta gjetur atë. Ndoshta e pamundur. Nëse jo për Shpirtin Shenjt. Si të jetohet një fe që pretendon të jetë besnike dhe e vërtetë, duke pranuar të shpërfillemi nga shumica e burrave dhe grave, pa përfunduar në një emërtim sektar, qaraman dhe që ia bën qefin vetes. Dhe akoma më shumë, çfarë forme përfaqësimi institucional duhet të ketë një mënyrë e re e të jetuarit dhe e të dëshmuarit të të krishterëve? Çfarë forme t’i njihet liturgjisë dhe sakramenteve, e cila duhet të jetë njerëzore, por jo vetëm humaniste. Dhe këtu vijmë te përmbushja objektive e Vatikanit II. Sepse problemi tani nuk është zbatimi i Vatikanit II, por sajimi i diçkaje të re. Stili i komenteve dhe i hermeneutikës për Vatikanin II është i njëjti stil i hapur ndaj jetës dhe ndaj botës. Nostra aetate është ndoshta risia më e dukshme e saj. Koncili sigurisht ka çuar në një humanizim të mesazhit, në një shpirtëzim në këndvështrimin lukan, ne po jetojmë në epokën e Ungjillit të tretë, një pasazh dramatik dhe i jashtëzakonshëm që ka udhëtuar paralelisht me jetën time. Por ky humanizim nuk na ka bërë më njerëzorë, domethënë, nuk i ka dhënë një profil misterit. Eukaristia sot është një “ushqim vëllazëror”, mirë, por çfarë kemi bërë me Misterin, me praninë reale, me jetësimin e mundimit të Jezusit? Tensioni drejt kuptueshmërisë së Misterit është shtyrë deri në humbjen e tij si i tillë. Kështu i krishteri i humanizuar prish në themel strukturën e mistereve dhe bashkë me to edhe rolin e Kishës. Është një veprim paralel me atë që thashë më lart për njeriun demokrat. Kemi kaluar nga Hyji Atë që është i gjithëfuqishëm, te Jezusi që është Zot dhe Mbret, pastaj te Logosi që është qasja teologjike ndaj së vërtetës së Biblës, dhe më pas te Krishti kenotik i von Balthasar, dhe Hyji Njerëzor, dhe pastaj Jezusi i çoroditur, profet dhe revolucionar i ’68-ës, pastaj përsëri Vëllai që ecën me ne, si ne ndoshta pa një aureolë hyjnore… Kaq shumë shëmbëllime të Hyjit që ndjekin evolucionin e njeriut demokratik. E njëjta gjë vlen edhe për Kishën: nga famullia, në familjen e famullisë, pastaj në bashkësi. Por një famulli nuk është një bashkësi: pesë mijë njerëz nuk bëjnë një bashkësi. Ashtu si një manastir benediktin nuk është një bashkësi, mund të ketë momente bashkësiore, sigurisht të dëshirueshme, por unë jam bërë murg për të ndjekur një rregull jete, jo për të hyrë në një bashkësi.
Ky pohimi juaj i fundit na ngre një pyetje të mëtejshme: ndryshimet epokale, si ky që po jetojmë, kanë parë gjithmonë praninë aktive të murgjve që lehtësonin kalimin në të renë me ruajtjen e pasurisë së të vjetrës. Sot kjo nuk duket më e realizueshme, edhe murgjëria institucionale është në krizë të thellë.
Shumë e vërtetë; murgjëria institucionale po kalon një krizë të thellë, ndoshta të pakthyeshme. Disa prej nesh, në mënyrë të përulur dhe pa rënë në sy, këtë proces shoqërimi nga e vjetra tek e reja e kryejnë edhe sot. Mendoj, për shembull, për ato manastire që luajnë një rol në dialogun me botën protestante, apo edhe për vetveten në punën time të vogël të shoqërimit të priftërinjve që janë larguar. Por me siguri, në përgjithësi, ne nuk jemi më mamitë e së resë. Jo sepse na mungon forca, por thjesht sepse nuk dimë çfarë të propozojmë. Edhe format e reja të jetës fetare soditëse dhe shekullare që lindën pas Koncilit, më duket se nuk gëzojnë një jetë më të mirë, madje ndonjëherë duken më anakronikë se ne.
Me pak fjalë, duket se babai juaj ishte një profet i vërtetë, nisur nga anekdota e njohur sipas së cilës, kur ai qe njoftuar për vendimin tuaj për t’u bërë murg katolik, ai u përgjigj duke respektuar zgjedhjen tuaj: “Elmar po hipën në një anije që po fundoset”, apo jo?
(qeshje) Po, ashtu është! Kam një kujtim të gjallë të atij episodi. Ishte në Villa Celimontana në prill 1966. Nuk i dhashë asnjë përgjigje babait tim. Jo për respekt, por sepse e dija që atëherë se kishte të drejtë. Por në të njëjtën kohë ndjeja se duhej të merrja atë rrugë. Asgjë nuk do të më ndalonte. Është fuqia e pashmangshme e Shpirtit Shenjt në jetën tonë. Sa herë që kthehem në Romë, bëj një shëtitje në Villa Celimontana dhe ulem në atë stol që është ende atje, dhe e imagjinoj veten duke folur me babain tim duke thënë «Po, kishe absolutisht të drejtë… por unë edhe më shumë!» .
Vizioni juaj për njeriun demokratik që konsumon demokracinë, dhe paralelisht, për të krishterin spiritualizues dhe të humanizuar, të sjell ndërmend atë Njerëzor, tepër njerëzor nga Friedrich Nietzsche. Një humanizëm i tepërt dehumanizon?
Po, ka një rrezik. Dhe shtoj se duke shkuar në kufirin e këtij humanizimi nuk shpëtohet as njeriu dhe as klasicizmi. Nuk shpëtohet demokracia dhe nuk shpëtohet Misteri.
Pra, kishte të drejtë Heidegger kur thoshte se vetëm një Zot mund të na shpëtojë?
Por të mos harrojmë se Heidegger ishte një ish ministrant dhe bir i një sakrestani! Duke lënë mënjanë shkatë, ai kishte një nuhatje të pagabueshme, dhe e ruajti veten në krejt natyrën e tij enigmatike. Megjithatë, ai kishte një ndjenjë të së shenjtës, ai krijoi mitologjinë e tij private, në një farë mënyre ai parapriu lëvizjen që kam përshkruar këtu. E kapërcen krishterimin në emër të një religjioni ekzistencialist, ontologjik, mitologjik dhe këtu, përgjatë kreshtës së ekzistencializmit, hapet një rrugë interesante që të çon në Francë, e cila, nga pikëpamja fetare, tashmë bart mbi shpinë shumë nga peripecitë që po kalojmë në vende të tjera evropiane; disi francezët janë një laborator. Dhe kjo më shtyn të mendoj për një problem tjetër që është ai i rajonalizimit të krishterimit. Në krishterimin në Francë, tashmë ka ndodhur një implozion [mbërthim] dhe një eksplozion [shpërthim]; ne jemi ende në fazën e eksplozionit. Në këtë kuptim, Sinodi është një ndërhyrje e domosdoshme dhe emergjente; është për të ardhur keq që në vendin tim kanë zgjedhur t’i japin një program apriori dhe ky ka qenë kufiri i parashikueshëm i tij.
Nga ky këndvështrim është interesant propozimi i Remi Brague, i cili në “E ardhmja e Perëndimit” shpreson në rikthimin te Romanitas. Romakët ishin të jashtëzakonshëm për t’u bërë vend kombeve, traditave, feve, filozofive; ata i pranonin dhe i shndërronin. Kështu që edhe Pali mund ta quante veten qytetar romak dhe, megjithëse ishte një rabin farise, ai mund t’i drejtohej perandorit. Është hapësira “pranë njëri-tjetrit”, që ishte formula e vërtetë fituese e romakëve, shumë më tepër se pushtimet ushtarake. Në këtë kuptim, unë besoj se duhet të rikuperojmë Romanitas: mikpritja si një gjest dobësie frytdhënëse. Mikpritja si një gjest çarmatimi. Sigurisht një gjest që sfidohet nga pasiguria dhe për këtë arsye duhet të mbështetet me lutje, me guxim. Duhet më shumë guxim për të mirëpritur sesa për të refuzuar. Refuzimi është një shprehje e dobësisë.
Jezusi nuk ka shkruar asgjë, ai nuk deshi të ishte një filozof i vetvetes, as mësues i dogmatikës apo i moralit. Por ai ka dhënë një shtytje, një skandal (në gjermanisht janë e njëjta fjalë: Anstoß), një tharm dhe më pas e la Shpirtin të vepronte. Pa Shpirtin Shenjt Kisha nuk do të kishte ekzistuar dhe nuk do të mund të ekzistonte sot. Atëherë, një statut “romak” dhe i krishterë do të ishte një kthesë e madhe për Kishën, por edhe për njerëzimin. Kisha, edhe pse pakicë, do të ishte sërish kripa e tokës. Në fund të fundit, këtë po përpiqet të bëjë Papa Françesku. Sigurisht, nuk jepen garanci, por ne, sikurse ai, besojmë në veprimin e Shpirtit. Një strukturë e krishterimit e paraqitur, ku “dobësia” njihet, pranohet, mirëpritet, përshkohet, për të lindur një lloj tjetër fuqie që shndërron. Është kufiri i ri i ungjillëzimit të shoqërisë. Të jesh i fortë pa qenë i pushtetshëm. Të jesh besnik pa qenë fanatik. Të kesh një vështrim mbi estetikën pa qenë estetikë. Të kesh një vështrim për drejtësinë pa qenë moralistë. Të jesh një, por jo pa tjetrin. Asnjëherë pa tjetrin siç thoshte De Certeau, një tjetër gjeni francez, sot gjithnjë e më aktual dhe i çmuar, në këtë kërkim për të gjetur sjelljen njerëzore të një pakice që jeton brenda një shoqërie të re.
A është pra Papa Françesku kapitulli i parë i kësaj aventure të re të krishterimit?
Sigurisht që po. Është kapitulli i parë, por edhe i shtrënguar që të jetë i fundit i botës së vjetër, sepse pajtimi i karizmës me qeverisjen e një “ndërmarrjeje” si kjo e jona është një ndërmarrje në kufijtë e të propozueshmes. Vetëm kështu mund të kuptohen edhe aspektet e saj dramatike. Ai i hyri kësaj sipërmarrjeje, e cila është një bast i hapur paskalian. Dhe ne duhet t’i bashkohemi këtij basti, sepse nuk kemi tjetër. E gjithë kjo nënkupton në mënyrë të pashmangshme edhe një rimendim të bazave të teologjisë. Njëmend, është e nevojshme që të gjithë të bëjmë një ushtrim të së vërtetës, përndryshe askush nuk do të na dëgjojë më. Duke braktisur që në leximin fenomenologjik atë leksikun paksa përrallor, nga njëra anë lajkatar dhe nga ana tjetër i ashpër, që na bën p.sh. të themi se jeta është dhuratë. Jeta nuk është një dhuratë, ose të paktën nuk perceptohet si e tillë. Është më e saktë të flitet për një gjë të “para-dhënë”. Nëse nuk jemi të sinqertë me bashkëbiseduesit tanë, tashmë e kemi humbur këtë garë midis humanizmit dhe fesë. Ose mendoni për errësimin e sakrificës në gjuhën aktuale teologjike, sikur të ishte diçka e pakëndshme. Përkundrazi, Jezusi e ka kaluar dënimin e dhimbshëm, në historinë dramatike të mundimit ai nuk është kurrë hero apo viktimë, por, njëkohësisht, zotëri dhe i braktisur. Nëse nuk e çmojmë vuajtjen e tij me britmën e tij, me etjen e tij, me presionin eskatologjik dhe metafizik, nuk e kuptojmë gjendjen e dhimbjes së kufizimit tonë. Pikërisht nga kjo gjendje e dhimbjes hapet një vezullim drite për të ardhmen, “mos më shikoni mua, ecni përpara, ecni bashkë”; i nxit Marinë dhe Gjonin në kryq. Dhe i hap legjitimitetin miratimit manus tuas commendo spiritum meum, është mirëbesimi/braktisja, që është sinonim i lirisë. Ajo liri e kërcënuar dhe e nëpërkëmbur sot nga bota për njeriun.
Dhe pastaj vijmë te pyetja e tretë: domethënë, për ju, At’ Salmann, për rrugëtimin tuaj. Duket sikur kuptojmë që shikimi juaj teologjik po kthehet gjithnjë e më shumë drejt perëndimit, drejt Francës, apo jo?
Më duhet ta pranoj që edhe kur isha në shkollë të mesme ndihesha paksa frankofil. Vitin e kaluar e kalova 50-vjetorin e shugurimit tim, në heshtje, pa bërë zhurmë. Nuk kam “kremtuar një festë” siç është zakon këtu në Itali. Sepse nuk ka asgjë për të kremtuar, mbase diçka për të rimenduar. Dhe jo një festë. Jo nga modestia e rreme. Por Jezusi në Emaus nuk kremton një festë; në vend të kësaj ai zhduket nga sytë e dishepujve dhe e lë Shpirtin t’i udhëheqë ata në rrugën e Kerigmës. Në jetën time kam kaluar stinë politike, shoqërore, kulturore, kishtare, gjithmonë me një qetësi melankolike, duke tundur pak kokën përballë një zhvillimi shpesh të çekuilibruar, gjithmonë duke kërkuar një stil që do ta korrigjonte atë. Një stil që unë e përkufizoj prej varkëtari, prej përkthyesi, si një nxitës i një transfert-i, i një gjuhe kishtare të lashtë dhe misterioze, intrapersonale dhe psikoanalitike, që shtrihet në shkëmbimin e dhuratave dhe në baraspeshim midis gjuhës dhe realitetit, duke jetuar midis brigjeve të Misterit, të cilin e njoh në karakterin klasik të tij, dhe në skajet e ndryshme të botës postdemokratike, të cilat i shoh me simpati kritike. Dhe jam bërë avokati i njërit dhe i tjetrit. Ka kaq shumë botë të ndryshme në Kishë, populli i Hyjit, dhe unë jam përpjekur t’u jap atyre një zë, dhe në të njëjtën kohë të kërkoj prekje, muzikë, të cilat kapin intuitat e urtisë së jetës, misteret e krishtera dhe Hyjin që thirret, thirrje kjo e krijesës. Nëse do të më duhej të përmbledhja domethënien e mësimdhënies dhe punës sime, mund të thosha: jam përpjekur të kontribuoj në mënyrë që Hyji i krishterë të lërë një përshtypje të mirë në historinë e mendimit dhe veprimit njerëzor dhe të pyes veten pse kjo gjë është kaq e vështirë.
Mirëpo, në të gjithë këta mbiemra që ia atribuuat vetes, mungon ai që të njihet më shumë: at’; je vlerësuar “at’” i një breznie teologësh.
Epo, po, është e vërtetë. Unë nuk jam vëlla. Dhe në të njëjtën kohë nuk kam as mustaqet dhe as butësinë e babait. Sigurisht, përpiqem të jem i sjellshëm, por në mënyrën e zotërisë, edhe në manastir pothuajse të gjithëve u drejtohem me “ju”. Unë jam një njeri i “ju”-s, nëse doni, një benediktin borgjez. Me shkëndija të jezuitizmit. Dhe mbase të laicitetit, sepse pa një vështrim nga jashtë nuk mund të bëhet shumë sot. Një shaka e fundit. Unë nuk mohoj asgjë nga jeta ime dhe prejardhja ime borgjeze e sipërmarrëse. Të gjithë më pyesin pse e lashë mësimin dhe Romën për t’u kthyer përsëri në manastir. Në fakt këto dy gjëra nuk janë të kundërta, por plotësojnë njëra-tjetrën. Jam në harmoni me fundshmërinë, me kontingjencën. Ndoshta, nëse jetoj gjatë, mendoj se manastiri im do të shuhet; por kjo nuk më tremb. Dhe nuk jam as stoik. I mirëpres variacionet e kontingjencës, si një bekim nga Hyji. Kisha është gjithashtu kontigjente: në parajsë nuk ka tempuj dhe priftërinj. Dhe nuk ka as benediktinë, për ngushëllimin tim të madh… dhe kush e di, ndoshta nuk ka as jezuitë. Megjithëse ata rishfaqen gjithmonë!
nga Andrea Monda dhe Roberto Cetera
