Kujtesa poetike: metaforika nusërore e dashurisë
Kënga është burim i pashuar i dëshirës. Zëri i saj fërgëllon kujtimin e përmallimeve të pambarueshme. Ajo përshkon dhimbjet e lindjes dhe psherëtimat e agonisë në përdëllime shuguruese dhe si balsam i erëkëndshëm shkrin zemrën dhe shuguron shkëfin e rropullive në përflakjen e dashurisë. Në saje të përflakjes së dashurisë fjala bëhet këngë. “Kënga është ikonë e gjallë e përflakjes”[1], ndërsa përflakje e dashurisë është kënga.
Kënga ngjizet nga rrahjet e pashqyrtueshme të tingujve të mahnitjes që shpërthejnë në gjirin e kraharorit. Fjalës plasë është kënga; dëshirë nusërore e saj, ndërsa tërheqja nusërore e dashurisë misteri zanafillor i fjalës dhe i këngës.
Tërheqja e puthitjes shquan “metaforën nusërore”[2] dhe thur shtigjet nusërore të simbolit dhe metaforës. “Dashuria fillon me një metaforë”[3]. Sikundër që “s’ka poezi pa simbolin”[4], po ashtu duhet thënë së s’ka as këngë pa marrëdhënien.
Vetëm përmes marrëdhënies shfaqet tejfigurimi dhe tejdukshmëria e domethënies dhe kuptimi i puthitjes së simbolit.
Simboli përligjet nga marrëdhënia. “Simboli parashtron marrëdhënien. Derisa s’ka marrëdhënie, s’ka as simbol. Universi i marrëdhënies udhëheq në universin simbolik”.[5] Sa i saktë del pohimi, ku thuhet: “Në fillim është marrëdhënia”[6].
Metafora nusërore e dashurisë është amza e kujtesës poetikë.E gjithë metafora nusërore e dashurisë ngritet apo bie fal shfaqjes së fytyrës. “Trupi është ena metaforike e pakrahasueshme”[7] e simbolit. “Një simbol lind posa trajta bëhet e aftë të shprehë diçka që e tejkalon të dhënën e saj të drejtpërdrejtë. Simboli, siç duket, përmban dy kahe zanafillore. E para e shquan marrëdhënien në mes shpirtit dhe trupit, në atë masë që shpirti e përshkon mishin duke e tejfiguruar në trup, shndërrohet në simbol. Trajtat e tij dhe lëvizjet e zbulojnë atë çka është matanë trupores së drejtpërdrejtë. Në një lartësim të shikimit, apo të një gjesti del në pah jeta shpirtërore dhe kuptimi personal. Këta s’janë thjesht të përcaktuara nga shenjat apo të ngritura nga kujtesa përmes mjeteve të shprehjeve, por janë të pranishme që të kundrohen. Trupi është brendësi e bëhet shfaqje, fryma bëhet e dukshme dhe shpirti bëhet kundrim”[8].
Metafora nusërore e dashurisë kridhet përmes kundrimit të krijesës: “Kujtesa është simbol – krijimi”[9] ajo “lind nga parabola dhe rilindet përmes profecisë.”[10]
Me shfaqjen e fytyrës shfaqet marrëdhënia: “Duke e vështruar fytyrën e njeriut si ikonë të Hyjit, universi bëhet një përfytyrim i marrëdhënies dhe grumbullimi i grimcave të saj, marrin kuptimin e tejdukshmërisë së figurës përmes metaforave që hapen drejtpërdrejt në ndjeshmërinë tonë përmes gjuhës, si një poemë zanafillore”.[11]
Duvaku i metaforës nusërore
Fjala e Hyjit është rrëfenja e shfaqjes së fytyrës. Përmes shfaqjes së fytyrës fillon shkëmbimi i bashkëbisedimit. “Fytyra është biseda e parë”.[12] Ajo është: “simboli i pashkatrrueshëm që i takon thesarit të kanonit biblik”[13].
Shkrimi i Shenjtë është duvaku i metaforës nusërore. “Poezia biblike themelohet mbi metafiziken e ndjeshmërisë që buron krejt natyrshëm si syth i lulëzimit të saj. Njëmendësia e ndjeshmërisë është krijuar nga Fjala – krijimi nuk është një hamendësim. Del krejt e kuptueshme, pra, se ndjeshmëria e shfaq thellësisht kuptimin. Nisur nga ky vështrim , s’ka shkarje në mes të botës materiale dhe të asaj shpirtërore. Qasja e dualizmit është thellësisht anti – poetike. Ai ndan shpirtin nga trupi dhe ndryn ndjeshmërinë në mbyllje pa prirje drejt përkryerjes. Qasja e antropologjisë dualiste dashurinë njerëzore – në përmasën e saj trupor – e mban si përgënjeshtrim të njohjes. Përkundrazi, në Shkrimin e Shenjt bashkimi i burrit dhe gruas është më tepër se një akt bashkimi, marrëdhënia mes tyre është inicim në misterin hyjnor, nga se trupi njerëzor s’është i huaj ndaj shpirtit, por është shpirt i gjallë në vetë shprehjen e ndjeshmërisë. Dualizmi e gërryen analogjinë, që është parimi i vetë poezisë biblike. Sipas Biblës çdo gjë shfaq fshehtësinë e ndonjë gjejë tjetër, e dukshmja zbulon të padukshmen, e zakonshmja shfaq shpirtëroren. Vizioni hebraik e përfytyron metafiziken përmes pamjeve konkret dhe bën të kuptohet se edhe vetë metafizika është poetike. Poezia nuk është stolisje, por pikërisht njohje, sepse të njohësh do të thotë të hetosh lidhjet, rrahjet, ngjashmëritë, ajo është thellësisht poetike.”[14]
Asgjë nuk e kërcënon metaforën nusërore të këngës së dashurisë sikur aporia e panteizmit. “Panteizmi është mospërfillje pikërisht ndaj krijesës; është rrënjësisht plogështia rrënjësore që të pranojë tërë njëmendësinë e kësaj bote. Duke e humbur fijen absolute që i lidh gjërat e kufizuara në mes tyre, që i jep secilës kuptimin e saj dhe të vërtetën e saj, panteizmi i kthehet domosdoshmërisht përfytyrimit të kësaj bote relative duke bërë prej saj një hyj. Pra, edhe fytyra e misterit, kthehet vetëm në tymnajë. Panteizmi perëndimor, i cili dora – dorës rrëshqet në kultin drejt botës materiale dhe të ndjeshmërisë, i mban për iluzion gjërat e shpirtit, ndërsa panteizmi oriental, i përqendruar në botën e brendshme të shpirtit, e mban vetëm për joshje mikluese botën e ndjeshme dhe të dukshme. Çdo panteizëm në pandehma të veta teorike për të hyjnizuar botën, mbaron në gjymtim të krijesës.”[15]
Roja besnike e metaforës nusërore është vatra biblike. Ajo përballon çdo shkarje të dualizmit që përvijohet nga një “metafizik e rënies, e cila edhe kur shprehet përmes qasjeve filozofike, nuk shpreh tjetër pos konfliktin psikologjik të racionalizuar që i përket formës mitologjike”.[16]
Aty ku mohohet njëmendësia e krijesës, mohohet mirëfilli edhe metafora nusërore e dashurisë. “Në një metafizikë ku prejardhja e individit mbahet si shkapërderdhje e një Njësie zanafillore, dashuria s’mund të jetë tjetër pos një dëshirë për t’u kthyer tek ajo njësi e humbur, një nostalgji. Dashuria për një qenie të veçantë në vetvete s’ka kuptim. Për këtë arsye do të ishte e gënjeshtërt, sepse do të përbënte rrënjëzimin e një të qenit ëndërrues dhe do të vononte ‘kthimin’ tek Njëshi. Po ashtu, në mos edhe me tepër, vetë dashuria e Zotit për qenien e veçantë do të ishte kundërthënëse. ‘S’mund të ketë mirëfilli as dashuri të Zotit për ndonjë gjë tjetër, pasi çdo gjë që është s’është tjetër pos një gjë e vetme, pra Zoti vetë’ (Spinoza, Etika, III,). Nga këtu, tek Spinoza, shtrihet edhe përkufizim përmbysës i dashurisë. Rreth saj thotë: ‘Amor nihil aliud est quam Laetitia concomitante idea causae externae’ (Dashuria s’është tjetër, pos Gëzimi i ndjekur nga ideja e një shkaku të jashtëm). (Spinoza, Etika, III.) Përfytyrimi i doketizmit ndaj krijimit, ngërthen edhe përfytyrimin e doketizmit ndaj dashurisë.” [17]
Doketizmi është avullimi i metaforës nusërore, pasi mohon trupin – mishin që është trajta e shpirtit.[18] “Meqenëse hebraishtja nuk e shpreh ndarjen mes trupit dhe shpirt, ajo bashkimin e burrit dhe të gruas e mban për ‘njohje’: ‘Adami e njohu Evën, gruan e tij; ajo ngjizi dhe lindi Kainin’ (Zan 4,1; krh. Zan 4,17; 19,8; 24,16; 38, 26; Gjq 19, 25; 1 Mbr 1, 4; Nr 31, 17; Mt 1, 24; Lk 1, 34). ‘Njeriu u krijua si shpirt i gjallë’; në dashuri një shpirt e njeh menjëherë një shpirt tjetër; në mes tyre nuk ndërvihet trupi, sepse vetë trupi është shpirt. Athua s’është kjo natyra e vërtetë e jona? Ajo që ndan është mashtrimi. Dy shpirtra të gjallë takohen, zbulohen në shijimin që kanë për njëri – tjetrin, atë shije të fshehtë që i takon ‘emrit të ri që askush nuk e njeh përveç atij që e merr’ (Zb 2, 17) Kjo njohje që të dashuruarit kanë për njëri-tjetrin është njëkohësisht një inicim në misterin e mistereve: Kënga e Këngëve”[19].
Mashtrimi (ma) shtron premtimin që nuk e përkryen dot. [20] Metafora nusërore është trajta e lumturisë.
Duke e vëzhguar kuptimin e tërheqjes së metaforës nusërore P. Ricouer e heton gjithë mrekullinë e saj përmes Këngës së këngëve, sidomos në vargun kur e fejuara i drejtohet të fejuarit me këto fjalë:
“M’vendos si vulë mbi zemrën tënde,
porsi vulë në dorën tënde”. (Kk 8, 6)
Duke e komentuar këtë varg, autori, shton: “E rëndësishme nuk është kryerja e marrëdhënies, që asnjëherë nuk është përshkruar dhe asnjëherë nuk është e rrëfyer, por premtimi i besëlidhjes – i theksuar përmes ‘vulës’ – e që përbën shpirtin e asaj që është nusërore, shpirti i mishit, i cili duhet të përjetohet fizikisht si këngë. Vetëm kur nusërimi e përshkon erotikën, mishi është shpirt dhe shpirti mish.”[21]
Kënga e këngëve është përflakja e përmbushjes dhe përkryerja e metaforës nusërore që vulos mishin dhe shpirtin në këngën e pambarueshme të dashurisë.
[1] J. GELINEAU, Canto e musica nel culto cristiano, Edizioni LDC, Torino 1963, f. 26. Autori në këtë punim përdor shprehjen që tashmë është e zakonshme në liturgji: “flijim”. Ne ndjekim kuptimin që mban fjala hebraike: “jedasshen” e që në rend të parë nënkupton: “përflakjen”. Kuptimi i saj shpaloset gjerësisht në Besëlidhjen e Vjetër dhe kulmon në Besëlidhjen e Re. Kalimthi po theksoj vetëm disa syresh. Hyji pëlqimin e flisë e pranon duke e përflakur me Zjarrin hyjnor, si fjala vjen, flinë e Abrahamit: Zan 15, 17 – 18; apo atë të Mbretit mesianik, siç përshkruhet në Ps 19, 4.
Në Besëlidhjen e Re, Flija e Birit, e pranuar nga Ati kryhet “përmes Shpirtit të amshuar” (Heb 9, 14). Epikleza e Shpirtit të Shenjtë është Zjarri hyjnor i dashurisë që e përflak dhe e shndërron krijesën në Lavdinë e Ngjalljes. Shih: T. FEDERICI, Per conoscere Lui e la potenza della Resurrezione di Lui, Ciclo C, Edizioni Dehoniane, Roma 1988, f. 403.
[2] Si rrallë ndër filozofet e kohës sonë që mori në shqyrtim “metaforën nusërore” ishte P. Ricuoer. Po shkëpus vetëm një mendim rreth domethënies se simbolit që sipas tij e vuri në pah I. Kant-i, duke dalluar kuptimin e simbolit dhe metaforën përmes “puthitjes”, ku thuhet: “Simbolet mbesin jashtë kuptimit gjuhësor për aq sa elementet e botës së tyre mbesin të pa përshkuara nga tejdukshmëria apo thënë me saktë për aq sa ato nuk tejshkohen nga transcendenca (…) Përmes tërheqjes së ‘puthitjes’ vjen edhe dallimi në mes simbolit dhe metaforës.” Shih: P. RICOUER, Manifestazione e proclamazione, në: Rassegna di Teologia, Anno LIX, nr. 1, Gennaio – Marzo (2018), f. 21.
Dihet mirëfilli që thelbi i mendësisë filozofike zotërohet qysh nga antika përmes mahnitjes: “thaumazein”. Mirëpo, poezia përcjell me besnikërisht rrahjen e puthitjes zanafillore. Për këtë shih: M. ZAMBRANO, Filosofia e poesia, Edizioni Pendragon, Bologna 2010.
[3] M. KUNDERA, Lehtësia e padurueshme e qenies, Shtëpia botuese Dituria, Tiranë 2019, f. 201.
[4] G. SOMMAVILLA, Poezia e profezia, Milano 169, f. 93.
[5] Y. SIMOENS, Il Libro della Pienezza. Il Cantico dei Cantici. Una lettura antropologica e teologica, EDB, Bologna 2005, f. 20.
[6] M. BUBER, Il principio dialogico, Milano 1959, f. 21.
[7] J. P. SONNET, Du chant érotique mystique: le resort poétique du Cantique des cantiques, në: J. M. AUWERS, Regards croisés sur le Cantique des cantiques, Lessius Bruxelles 2005, f. 89.
[8] R. GUARDINI, Hölderlin. Immagine del mondo e religiosità, Morcelliana, Brescia 1995, f. 23.
[9] P. FLORENSKIJ, La colonna e il fondamento della verita, Rusconi, Milano 1998, f. 253.
[10] P. RICOUER, Storia e veritá, Foggia 1994, f. 103.
[11] E. LEVINAS, Nomi propri, Castelvecchi, Roma 2014, f. 132
[12] E. LEVINAS, Scoprire l’esistenza, con Husserl e Heidegger, Raffaello Editore 1998, f. 223.
[13] P. RICOUER, Storia e veritá, f. 117.
[14] C. TRESMONTANT, Essai sur la pensée hébraïque, Les Édtions du Cerf 2017, f. 67
[15] G. THIBON, Il tempo perduto, l’eternita trovata, D’Ettoris Editori 2018, f. 35t.
[16] C. TRESMONTANT, Études métaphysique biblique, Paris 1998, f. 33.
[17] C. TRESMONTANT, Essai sur la pensée hébraïque, f. 94
[18] Koncili i Vjenës (1311-1312) solli formulimin me kuptimplotë rreth trupit dhe shpirtit, ku thuhet: “Anima forma corporis.” Shih: DENZINGER, Enchiridion, nr. 481. Nisur nga ky formulim klasik, D. Bonhoefer, shton: “Trupi është trajta e ekzistencës e shpirtit të Hyjit në tokë.” D. BONHOEFFER, Schöpfung und fall. Theologische Auslegung von Genesis 1, -3, Chr. Kasier Verlag München 1933. D. BONHOEFFER, Creazione e caduta. Interpretazione teologica di Gen 1 – 3, Queriniana, Brescia 1992, f. 67.
Qysh në veprën e tij të titulluar Fizika Aristoteli pohonte: “Materia e dëshiron trajtën sikur dashnorja dashnorin e vet”. ARISTOTELE, Fizika, I, 9, 192, përkthimi it., me tekstin përballë në greqisht, në përkujdesjen e Luigi Ruggiu, Rusconi, Milano 1995, f. 53. Përkthimi i tekstit në shqip ndjek versionin nga P. Meshkalla i cili me aq saktësi e përktheu në vargun e poezisë së tij që titullohet: “Kënga e Aristotelit”. Shih: P. MESHKALLA, Vepra letrare, Botimet Fishta, Shkodër, 2024, f. 106 Po sjell vetëm njërin prej vargjeve:
“Bota asht krejt e përshkueme
Prej dishirit ndaj Perëndisë,
Si dashnorja për dashnorin e vet”.
[19] C. TRESMONTANT, Essai sur la pensée hébraïque, f. 105
[20] Sa thellë del kuptimi i fjalës mashtrim përmes gjuhës sonë. Ajo përbëhet nga parashtresa: “ma” dhe rrënja e fjalës: “shtrim”, nga vjen fjala: ma-shtrim, ma-shtroj. Edhe përmes shprehjeve kuptohet thellë domethënia e fjalës simbol që vjen nga greqishtja: syn- ballein e që nënkupton puthitjen dhe fjala mashtrim që përkufizon djallëzoren si përçarje diabolike sipas fjalës greke: dia-ballein. Metafora mbledhë, aporia vjel.
[21] P. RICOUER, La metafora nuziale, në: A. LACOCQUE – P. RICOUER, Come pensa la Bibbia. Introduzione allo studio della Bibbia 9, Paideia, Brescia 2002, f. 269.
