Kardinali, një studiues i madh i Biblës dhe i hebraizmit, pohon se, sot, në fushën fetare, dominon grija. Kur kremton nëpër kisha, 80/90% e të pranishmëve janë të moshuar. Mirëpo, kur merr pjesë në dialogë mbi fenë dhe shkencën, 80% janë të rinj. Në librin e tij të fundit, “Biografia e Jezusit”, kardinali trajton çështje që lidhen me situatën shpirtërore të kohës sonë.
Kisha menduar se për shkak të ideve të mia pak ortodokse kardinali nuk do të pranonte të intervistohej prej meje, por gabova. Kështu, pasi e kisha pasur atë si profesor të Besëlidhjes së Vjetër dhe të greqishtes biblike në seminarin e Milanos dhe pasi e kisha takuar disa herë në Bibliotekën Ambroziane, ku ai ishte Prefekt, tani e shoh përsëri këtu në Vatikan ku prej 15 vitesh kryeson Këshillin Papnor për Kulturën. Rast u bë botimi i librit të tij të ri në serinë Science e Idee di Raffaello Cortina: Biografia di Gesù. Secondo i Vangeli [Shkenca dhe ide të Raffaello Cortina-s: Biografia e Jezusit. Sipas Ungjijve]. Ai hyn me një buzëqeshje rrezatuese dhe unë, me gëzim, vërej se koha ka qenë e sjellshme me të. Le të kujtojmë pak nga e kaluara dhe njohuritë e zakonshme, edhe gjuha reflekton se gjërat nuk kanë ndryshuar sepse ai më drejtohet me “ti” dhe unë me “Ju” (më tha të kaloja tek “ti”-ja, por nuk mundem). Më pas më tregoi një dhomë të madhe ku do të bëhej intervista dhe unë, duke iu drejtuar Ministrit të Vatikanit për Kulturën, fillova pikërisht nga kjo.
Hirësi, çfarë kulture kishte Jezusi sipas jush? Disa studiues mbështesin idenë se ai ishte analfabet, të tjerë mendojnë se ishte i kulturuar dhe shumëgjuhësh. Çfarë mendoni ju?
“Kjo është një nga pyetjet më interesante, e cila zakonisht nuk bëhet. Fillimisht duhet thënë se konteksti kulturor në të cilin ai jetonte nuk supozonte shkrimin dhe njëmend asnjëherë nuk thuhet se ai shkroi, përveç një herë, në tokë, në pluhur. Por dihet se ai lexonte. Mësimin e parë e kishte marrë në shkollën shumë modeste të sinagogës së Nazaretit, gjuha e tij ishte aramaishtja, dinte hebraishten klasike, por nuk është e mundur të thuhet se dinte greqisht, nga e cila ndoshta dinte vetëm ndonjë fjalë. Nga materialet që historikisht të çojnë tek ai nuk jemi në gjendje të verifikojmë njohuritë e tij konkrete. Bindja ime është se ai ishte një figurë e ngjashme me një sfungjer, nga ata që arrijnë të filtrojnë dhe kuptojnë rrugëtime të ndryshme, një njeri shumë i ndjeshëm ndaj atmosferave dhe për këtë arsye i aftë të njohë saktësisht tipologjitë themelore të botës së tij, por edhe të hyjë në polemika me to, çka tregon se ai ishte jo vetëm receptiv, por edhe kreativ. Madje, unë do të thosha se kjo ishte pikërisht madhështia e tij”.
Ne çfarë kuptimi?
“Unë i admiroj njerëzit eklektikë. Kompetenca specifike është diçka thelbësore dhe duhet respektuar, por unë i admiroj njerëzit që, duke mos u ngujuar në një sektor të vetëm, kuptojnë se për të qenë domethënës është e nevojshme të arrish të formulosh përmbledhje. Dhe Krishti e bëri këtë, ai pati aftësinë për të pasur një frymëmarrje vizionesh të ndryshme. Ky është orientimi që kam ndjekur edhe unë kur kam hyrë këtu, tashmë 15 vjet më parë: më parë interesi shkonte vetëm për kulturën katolike, ndërsa unë jam përpjekur ta bëj të kuptueshme se duhet marrë frymë në të gjitha mjediset, edhe në ato rrënjësisht të ndryshme. Duke iu rikthyer kulturës së Jezusit, ajo që del në pah është një person me një horizont të një kapaciteti të madh. Nuk mund ta bëjmë shenjt mbrojtës të studiuesve, por as nuk duhet të biem në ekstremin e kundërt që pohon padijen: të kesh gjeni të tillë, që dinë pak, por që në fund dinë gjithçka! A je dakord me atë që thashë?”.
Ju në thelb thatë se Jezusi ishte një eklektik që lexonte shenjat e kohës, i cili nuk ishte një studiues, por një interpretues i jetës. Dhe në këtë unë shoh veçantinë e profetit. Prandaj ju pyes se çfarë ideje keni për marrëdhënien midis Jezusit dhe Gjon Pagëzuesit.
“Pagëzuesi vinte nga një judaizëm heterodoks, ndoshta i lidhur me Kumranin, ai judaizëm i cili, në një epokë pa profetë, kërkonte të ishte profetik si komunitet. Ai lëshon një mesazh që Jezusi me siguri e rimerr dhe e rikrijon: mesazhin e mbretërisë së Hyjit, një profeci që thyen skemat shoqërore dhe kumton një botë të re. Prandaj, Jezusi është borxhli ndaj Pagëzuesit, për të cilin është e drejtë të flitet si “mentor” i tij. Por madhështia e Pagëzorit përmbushet kur ai kupton se ky Dishepull i tij është i ndryshëm dhe më i madh se ai”.
Cila është situata e profecisë sot?
“Sot jetojmë mungesën e profetëve. Zërat e fortë si Turoldo, Balducci, Don Mazolari, Don Milani, Arturo Paoli e të tjerë janë zhdukur, sigurisht të kontestueshëm dhe të pjesshëm siç janë për hir të nevojës profetët, por të domosdoshëm. Megjithatë, më duhet të them se për sa i përket një figure profetike, Papa Françesku është i tillë. Edhe me njëfarë anësie të leximit në lidhje me kompleksitetin e realitetit, ai arrin të jetë i mprehtë dhe i dëgjuar. Dhe kjo është ajo që njerëzit presin”.
Jezusi kumtonte ardhjen e afërt, gjatë vetë jetës së tij, të mbretërisë së Hyjit, mirëpo ajo mbretëri nuk ka ardhur dhe unë jam i bindur se është gabuar. Si mendoni ju?
“Përveç kompleksitetit të loghia-ve [fjalë-pohime] të marra veç e veç, secila prej të cilave duhet të shqyrtohet historikisht, mendoj se duhen thënë dy gjëra. E para është se teologjia e Besëlidhjes së Re, krahas besimit të thellë në hyjninë e tij, pohon me rigorozitet njerëzishmërinë e tij. E bën këtë në një mënyrë të padiskutueshme, edhe në dritën e faktit se herezia (gnosis) e parë është mohimi jo i hyjnisë, por i natyrës njerëzore të Krishtit. Dhe se ai, si njeri, kishte edhe vizione të kufizuara vërtetohet nga vetë fjalët e tij, për shembull kur ai pohon se nuk di asgjë për kohën dhe orën e gjykimit. Gjëja e dytë është se Jezusi përdorte një gjuhë apokaliptike, e cila gjykon të tashmen, por në të njëjtën kohë provokon të ardhmen, megjithëse nuk bëhet fjalë për të ardhmen e afërt, por për të ardhmen absolute, të amshueshme. Për Jezusin, mbretëria e Hyjit nuk ishte një kategori politike, për t’iu atribuuar plotësisht historisë, por gjithmonë përmbante brenda vetes edhe një dimension transcendent. Besëlidhja e Re ka ditur t’i mbajë këto dy dimensione së bashku pavarësisht tensioneve mes tyre, siç mund të kuptohet nga tregimet pashkore.”
Në librin tuaj, ju flisni për një gjuhë të dyfishtë në këtë temë.
“Autorët e Besëlidhjes së Re kishin problemin për të folur për një ngjarje që ishte e papërshkrueshme në vetvete. Ata e bënë këtë duke përdorur, nga njëra anë, kategorinë “ngjallje”, një koncept i Besëlidhjes së Vjetër që supozon një lidhje të ngushtë të vazhdimësisë midis individit historik dhe atij të ngjallur (prej kësaj vijnë pohimet mbi të ngjallurin të cilin mund ta prekin dhe madje mund të hajë); megjithatë, nga ana tjetër, sidomos Pali dhe Gjoni, përdorën skemën “lartësim-lavdërim-ngritje”, me të cilën argumentohet se pas vdekjes ka një kalim cilësor: Jezusi rihyn në amshim, në të pafundmen, në atë dimension që gjatë jetës tokësore ishte i ngjeshur, siç thoshin teologët mesjetarë të cilët flisnin në termat e Verbum abreviatum. Prandaj është e nevojshme që, nga njëra anë, të ruhet historiciteti i personit dhe, nga ana tjetër, misteri i të ngjallurit. Në këtë këndvështrim duhet thënë se Jezusi i ngjallur i përshkruar nga Piero della Francesca nuk është ungjillor, pavarësisht se është një vepër e mrekullueshme arti”.
A është e mundur sot të jetohet dimensioni eskatologjik i fesë?
“Predikimi i sotëm e ka humbur këtë dimension. Gjithmonë ekziston rreziku për ta kthyer eskatologjinë në apokaliptikë, siç e dëshmojnë zërat e këtyre ditëve sipas të cilave vaksina është një element i të keqit që na injektohet. Por eskatologjia është krejt tjetër gjë, ajo ka të bëjë me bindjen se “ai që beson është i shpëtuar që tani”, siç thotë Ungjilli, në kuptimin që e tashmja nuk shihet më si një fenomen kalimtar, por është si e hibridizuar nga transhendentja, tashmë duke e përjetuar praninë e transhendentes në brendësinë e së tashmes. Kemi një poliformitet gnoseologjik: ne nuk njohim vetëm në mënyrë eksperimentale, as vetëm në mënyrë racionale, por kemi edhe kanale të tjera, përfshirë estetikën me poezinë, muzikën, artin”.
Si i gjykoni sot marrëdhëniet fe-shkencë?
“Po nisem nga një dëshmi personale: zakonisht, dhe është dramatike, kur shkoj për të kremtuar nëpër kisha, shoh se 80-90% e të pranishmëve janë të moshuar, maksimumi në moshë të mesme. Kur mbaj konferenca mbi Biblën, jemi pak a shumë aty. Nga ana tjetër, kur marr pjesë në dialogë mbi fenë dhe shkencën, ndodh e kundërta: 80% janë të rinj. Ndoshta vijnë për të parë vështirësinë e Kishës përballë shkencës, por pikërisht për këtë arsye ne punojmë shumë mbi çështje shkencore si fleksibiliteti i ADN-së, neuroshkencat, inteligjenca artificiale. Ne mund të kontribuojmë duke ngritur problemet që shkencëtari zakonisht nuk e bën dhe për shembull të pyesim: kur të kemi mbaruar së analizuari njeriun me njëqind miliardë neuronet e tij, atëherë duhet patjetër të flakim gjithçka tjetër, si lirinë, simbolin, shpirtin, fenë, artin? E çfarë të themi në lidhje me inteligjencën artificiale, veçanërisht atë strong që supozon se makina mund të ketë vetëdije? Këto janë çështje që nëse qasen mirë, nuk i bëjnë shkencëtarët seriozë të qeshin, përkundrazi”.
Sipas Jush, cila është veçantia e asaj që filozofi gjerman Karl Jaspers e quajti «situata shpirtërore e kohës sonë»?
“Ne jetojmë në një kohë në të cilën, për fat të keq, nuk ekziston më ateizmi i madh dhe as profecia e madhe. Nuk ekziston më mendimi i madh, qoftë negativ apo pozitiv, as figurat e mëdha që, duke pasur peshën e tyre mbi histori, kërkojnë përgjigje të mëdha. Epoka jonë është ajo në të cilën mbizotëron indiferenca, sipërfaqësia, banaliteti. Ngjyra e saj është grija. Një mjegullnajë gri, kjo është shoqëria bashkëkohore. Kur më duhet të organizoj debatet tona, e kam të zorshme të gjej personalitete të mëdha besimtare në gjendje për të argumentuar publikisht dhe figura të mëdha jobesimtare. Një ditë mendimtari i njohur kanadez Charles Taylor më tha se nëse Jezusi do të vinte për të predikuar në shesh, e gjitha do të përfundonte me policinë që do t’i kërkonte dokumentet. Ngjyra mbizotëruese është grija. Unë kam lindur me ngjyrën e kuqe, atë të gjakut që zbriste mbi Evropën ndërsa dy të çmendur, Stalini dhe Hitleri, e sundonin atë. Por mendo pak për madhështinë që pasoi gjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë. Sot ka orvatje për të luftuar grinë me ngjyrën e ndezur të një shiriti të vetëm, atë të specializimit përkatës, hiper-specializimin e aftësive individuale, të cilat, megjithatë, të vetme, nuk kanë aftësinë për të fekonduar. Kështu i kthehemi nevojës për eklekticizëm, i cili nuk është një tërësi pa dallim, por është ylber, spektri më i pasur kromatik”.
Si e gjykoni situatën e teologjisë dhe të kërkimit biblik?
“Edhe këtu, më e shumta, ka shirita të veçuara kromatike. Pa iu drejtuar atyre të mëdhenjve mesjetarë, merr parasysh teologët e gjysmës së dytë të viteve 1900 si Congar, de Lubac, Chenu, Teilhard de Chardin, von Balthasar, Rahner: të gjithë kishin një vizion të së tërës së bashku. Mendo se çfarë kishte lexuar von Balthasar! Provo të bësh një teolog ose një studiues biblik të flasë, sot, për të letërsinë klasike dhe bashkëkohore! Unë kam pasur fatin të kisha mësues të mrekullueshëm, mes të cilëve përmend dy emra: në teologji Lonergan dhe për eksegjezë mësuesi im par excellence, Alonso Schöckel, i cili kalonte nga muzika në poezi duke treguar se nëse nuk e njeh Bach ose Goethe është e pamundur të bësh si duhet teologji ose të interpretosh siç duhet Biblën. Pra, le të kthehemi te kultura”.
Shkolla: unë mendoj se duhet të fillojmë prej aty.
“Sot shkolla ofron arsim, i cili është i domosdoshëm. Por ka edhe edukim. Sot mjerë kush e thotë, por unë po e kujtoj prapëseprapë: nuk mjafton vetëm arsimi, pa një edukim bazë nuk mund të shkosh askund. Në këtë drejtim, kultura duhet të bëjë më shumë, ndërkohë që sot nuk ka as një marrëveshje paraprake për konceptin e natyrës njerëzore. Ne duhet të kthehemi e të mendojmë së bashku për natyrën njerëzore”.
Së fundi, dua t’ju pyes për lutjen, besimin tuaj.
“Unë jam për një konceptim të fesë që është në thelb ajo e Jobit: domethënë dyshimi i frytshëm, pyetja. I këtij këndvështrimi ishte edhe kardinal Martini. Ndonjëherë qielli është ai i Abrahamit kur ai ngjitet në mal me djalin e tij dhe të dy flasin vetëm me njëri-tjetrin, “ati im”, “biri im”, pa folur më me Hyjin. Unë do të thosha se përvoja e fesë personale duhet fituar në mënyrë të vazhdueshme, është gjithmonë një itinerar kompleks dhe lutja është shqetësim. Një herë takova Julien Green, shkrimtarin e madh francez të kthyer, nga i cili kam lexuar pothuajse gjithçka, dhe e pyeta se cila ishte nyja e artë që e kishte mbajtur besimin e tij gjatë një shekulli shumë kritik si vitet 1900. Ai u mendua pak dhe më pas u përgjigj: “Ka një fjali në Journal-in tim që askush nuk e ka vënë re: për sa kohë je i shqetësuar, mund të jesh i qetë”. Është shqetësimi augustinian. Është të luturit si një pyetje-kërkim i vazhdueshëm i asaj që është përtej dhe tjetër, për ne besimtarët Përtej dhe Tjetri (sido që të konceptohet më pas kjo e përtejme).”
A ka ndonjë frazë që do të dëshironit ta linit si vulë të takimit tonë?
“Ajo e poetes polake Szymborska: “Unë u kërkoj falje pyetjeve të mëdha për përgjigjet e vogla që kam dhënë”. Unë besoj se në jetën time i kam kuptuar pyetjet e mëdha, këtë duhet ta njoh. Ashtu si edhe ti: ne i shmangëm pyetjet e vogla. Megjithatë, jam i vetëdijshëm që kam dhënë përgjigje të vogla. Ky është ndryshimi im nga Jezusi, i cili përkundrazi diti të jepte një përgjigje të madhe. Vetëm ky është qëllimi i librit tim për të: të bëj që Ungjijtë të merren në dorë, sepse atje gjenden përgjigjet e mëdha që ne nuk dimë t’i japim”.
Do të doja t’i kërkoja shumë gjëra të tjera, por pyetjet i mbaj brenda vetes. Dhe ndërsa zbres shkallët pas përshëndetjeve shumë të përzemërta, rimendoj për mësimet e tij të dyzet viteve më parë, se si gjatë gjithë vitit ai hynte në klasë pa një letër dhe madje edhe pa Bibël, por me vetëm një tubë çelësash që tingëllonin ndërsa ecte lart e poshtë nëpër klasë duke shpjeguar në mënyrë të qartë dhe bindëse. Ato mësime janë ende të gdhendura brenda meje, më bënë të kuptoj se çfarë do të thotë të lexosh një tekst në dimensionet e tij të ndryshme dhe të kuptosh mundësinë e pajtimit të kritikës me fenë, të pyetjeve me parimet, të dyshimeve me siguritë. Nga ana tjetër, sot, ndjej se e kam prekur me duart e mia marrëdhënien e ngushtë mes kulturës dhe përshpirtërisë, të cilat, kur jetohen në mënyrë autentike, ndoshta në fund madje edhe përkojnë.
Përkthyer nga Corriere.it
Mond MARKU
